سرگذشت اَسما، بنت عُمَيس ( ام يحيي )

اَسما، از زناني است که در مکه اسلام آورد و با پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) بيعت کرد و به همراه همسرش جعفر بن ابي طالب، به « حبشه » هجرت نمود (1). آن گاه که- در زمان فتح خيبر- جعفر از حبشه باز آمد، رسول خدا او را ديدار کرد و در آغوش گرفت و فرمود:
نمي دانم به کدام يک بيشتر خوشحال باشم؛ به آمدن جعفر يا به فتح خيبر؟! (2)
اَسما ( دختر عُمَيس) خواهر مادري « ميمونه » ( دختر حارث) همسر پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) است. يک خواهر ديگر مادري به نام « ام الفضل » داشت که زنِ عباس ( عموي پيامبر) بود؛ نيز دو خواهر پدر و مادري داشت که يکي شان « سلامه » و ديگري « سلمي » ناميده مي شد، و « سَلمي » با حمزه، عموي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) ازدواج کرد (3).
بنابراين، اَسما، از خانواده اي ريشه دار و اصيل به شمار مي آمد که در آن گرامي ترين شوهرها وجود داشتند.
پدر اَسما، شخصي است به نام: عُمَيس بن معد بن حارث بن تيم بن کعب بن مالک بن قُحافة بن عامر بن ربيعة بن عامر بن معاوية بن زيد بن مالک بن بِشر بن وَهب الله بن شَهران بن عِفِرس بن خلف [ حَلف ] بن اَقبل [ اَفتل ] (4).
مادر اَسما، زني است به اسم: هند، دختر عوف بن زُهير بن حارث بن کنانه (5).
اَسما، نخست به ازدواج جعفر بن ابي طالب درآمد، و براي او عبدالله و محمد و عَون را به دنيا آورد. عبدالله بن جعفر، اولين نوزاد مسلمان است که در سرزمين حبشه به دنيا آمد و به همراه پدرش به مدينه گام نهاد (6).
چون جعفر- در جنگ مؤتَه- کشته شد، ابوبکر با اَسما ازدواج کرد و براي او در وقت اِحرام، محمد را به دنيا آورد، حجة الوداع را گزارد (7) و ابوبکر وصيت کرد که اَسما او را غسل دهد.
سپس اَسما به همسري امام علي (عليه السّلام) درآمد. همه متفق اند بر اينکه وي براي آن حضرت يحيي را به دنيا آورد. در محمد و عون، اختلاف است که آيا آن دو فرزندانِ امام علي (عليه السّلام) اند يا يکي از آن دو، فرزند امام علي (عليه السّلام) است و ديگري فرزند آن حضرت نمي باشد، يا اينکه هر دو فرزندان برادرش جعفرند؛ چرا که اين دو اسم در ميان فرزندان جعفر هست.
آيا محمد و عَون، دو اسم براي يک شخص اند يا احتمال ديگري هست؟
بعيد به نظر نمي رسد که در موضوعي اين چنين، يکي از دو امر زير باشد:
الف) محمد و عون، دو اسم براي دو شخص باشد ( يکي شان پسر جعفر و ديگري فرزند امام علي (عليه السّلام) ) (8) و بسا هر دو نام يک شخص به شمار رود؛ يک نام را مادر و نام ديگر را پدر بگذارد. اين کار، نزد قوم عرب جايز است.
ب) محمد و عون، فرزند شوهر اول، جعفر بن ابي طالب باشند. بدان جهت به امام علي (عليه السّلام) نسبت داده شدند که آن حضرت آن دو را پرورش داد و بزرگ کرد، هر دو فرزندان برادرش بودند و امام (عليه السّلام) به منزله ي پدرشان به شمار مي رفت.
بر اساس اين تفسير « محمد » نام سه تن از اولاد اَسما ( دختر عُمَيس ) است:
1. محمد بن ابي بکر.
2. محمد بن جعفر بن ابي طالب.
3. محمد بن علي بن ابي طالب.
بعيد به نظر مي رسد که هر سه اسم درست باشد؛ چرا که مسلمانان نام « محمد » را دوست مي داشتند و نام گذاري به آن سنت بود.
اين مطلب، بيان کوتاهي درباره ي فرزندان اَسماست. اکنون به مکانت « اَسما » در عهد پيامبر باز مي گرديم و در اين باره سخن مي گوييم.
بخاري و مسلم روايت کرده اند که:
عمر بر « حَفصه » درآمد و « اَسما » را آنجا ديد، پرسيد: اين زن، کيست؟ حفصه گفت: اَسماء بنت عُمَيس.
عمر گفت: حبشي، اين زن است؛ بحري، اين است؟ اَسماء گفت: آري.
عمر گفت: با هجرت، بر شما سبقت جستيم؛ ما به رسول خدا از شما سزاوارتريم!
اَسما خشمگين شد و گفت: نه چنين است [ اي عمر ] به خدا سوگند، اين گونه نيست؛ شما با پيامبر بوديد، گرسنه تان را غذا مي داد و نادانتان را نصيحت مي کرد، و ما در ديار يا سرزمين دور پردشمن، در « حبشه » بوديم و در راه خداي بزرگ و [ خشنودي ] پيامبرش [ سختي ها را به جان پذيرفتيم ].
به خدا سوگند، چيزي نخورم و ننوشم تا آنچه را گفتي براي رسول خدا باز گويم. ما آزار مي ديديم و بيم و هراس داشتيم! اين را براي پيامبر بيان مي دارم و از او [ حقيقت ماجرا را ] مي پرسم. والله، دروغ نمي گويم و کژروي نمي کنم و بر آنچه گفتي، نمي افزايم.
چون پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) آمد، اَسما گفت: اين پيامبر خدا، عمر چنين و چنان بر زبان آورد! پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: تو به او چه پاسخ دادي؟ گفت: فلان سخن و فلان مطلب را گفتم.
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: عمر از شما به من سزامندتر نيست، او و اصحابش تنها يک هجرت داشتند، و شما اهل سفينه، دو هجرت داريد.
اَسماء مي گويد: ابو موسي و اصحاب سفينه را مي ديدم که پيک نزدم مي فرستادند و از اين حديث مي پرسيدند: هيچ چيز در دنيا برايشان فَرحَ انگيزتر و با عظمت تر از آنچه پيامبر فرمود، به نظرشان نمي آمد (9).
اَسماء در سال 38 هجري ( چنان که در بعضي از منابع هست) درگذشت، و گفته اند: پس از سال60 رحلت کرد (10)، ليکن بيشتر مآخذ آورده اند که امام علي (عليه السّلام) هنگام وفات، 4 زن بر جاي گذاشت و اَسما ( بنت عُمَيس ) را در ميان آنها آورده اند؛ آن چهار همسر امام (عليه السّلام) عبارت اند از: امامه، اَسما، اُم البنين، ليلاي نَهشَلي (11).
اين سخن، يعني اَسما، بعد از سال 40 هجري درگذشت.
اَسما، همان زني است که سخن اميرالمومنين (عليه السّلام) را هنگام شهادت آن حضرت نقل مي کند، مي گويد:
نزد اميرالمومنين، علي بن ابي طالب بودم، پس از آنکه ابن ملجم او را ضربت زد [ ناگهان ديدم که ] فريادي سوزناک زد و از هوش رفت، سپس به هوش آمد و فرمود: مرحبا ( خوشامدا ) ( الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيثُ نَشَاءُ)؛ (12) سپاس خداي را که وعده اش را بر ما راست فرمود، و ما را وارث زمين [ موعود ] کرد، هر جا که بخواهيم در بهشت جاي مي گزينيم (13).
اکنون اقوالي را درباره ي فرزندان قطعي و مشکوک امام علي (عليه السّلام) از اَسما مي آوريم؛ نخست، کساني را مي آوريم که تنها يحيي بن علي را ذکر کرده اند، سپس ديدگاه کساني را مي آوريم که دو برادر را براي يحيي نام برده اند.

فقط « يحيي بن علي »

نَسَب شناسان بر اينکه اَسما، براي امام علي (عليه السّلام) يحيي را به دنيا آورد و او در کودکي درگذشت، اتفاق نظر دارند؛ اما در وجود اسم « محمد » و « عون » در ميان اولاد امام علي (عليه السّلام) از اَسما، اختلاف دارند.
نگارنده، بعيد نمي داند که سبب اين اختلاف، خلظ و اشتباهي باشد که نزد تبارشناسان و مورخان پيش آمده است؛ به جهت جايگاهي که اَسما، نزد امام علي (عليه السّلام) و جعفر داشت و زن هر دو دانسته مي شد، اولاد جعفر بن ابي طالب را در ضمن اولاد امام علي (عليه السّلام) شمرده اند.
نيز مي توان « محمد » و « عون » را براي هر دو تصور کرد؛ يعني جعفر، فرزنداني به اين دو نام را از اَسما دارا باشد و امام علي (عليه السّلام) از اَسما داراي دو فرزند شود؛ يکي را « محمد » و ديگري را « عون » بنامد.
ابن ابي ثَلج ( م 325 هـ ) در تاريخ اهل البيت مي گويد:
براي علي از اَسماي خَثعَمي ( بنت عُمَيس ) فرزندي به نان « يحيي » زاده شد (14).
خُصَيبي ( م 358 هـ ) در الهداية الکبري مي نگارد:
يحيي، فرزند علي است از اَسماي خَثعَمي، دختر عُمَيس (15).
مسعودي در مروج الذهب مي نويسد:
سپس علي بن ابي طالب، با اَسما ازدواج کرد و داراي اولادي شد که همه درگذشتند و نسلي از آنها نماند... و « يحيي » که مادرش اَسماي خَثعَمي است (16).
شيخ مفيد ( م 478 هـ ) در الإرشاد مي گويد:
و يحيي، مادرش اَسماي خَثعَمي ( بنت عُمَيس ) است (17).
ابن عبدالبر (م 463 هـ) در الاستيعاب مي نويسد:
اَسماء، براي جعفر در سرزمين « حبشه » محمد و عبدالله و عون را به دنيا آورد، سپس وي به مدينه هجرت کرد. چون جعفر کشته شد، ابوبکر صديق با اَسما ازدواج کرد، براي وي محمد بن ابي بکر را زاييد. پس از آنکه ابوبکر مرد، علي بن ابي طالب، اَسما را زنِ خود ساخت؛ وي براي علي، يحيي را به دنيا آورد، هيچ اختلافي در آن ( اينکه يحيي، نام فرزند امام علي (عليه السّلام) از اَسما مي باشد ) وجود ندارد.
کَلبي مي پندارد که عون بن علي، مادرش اَسماء خَثعَمي (بنت عُمَيس) است. تا آنجا که من سراغ دارم، هيچ کس جز وي اين سخن را نگفته است.
گفته اند: اَسما، همسر حمزة بن عبدالمطلب بود، براي وي دختري به نام « اَمَة الله » را به دنيا آورد.
و گفته شده: زني که در نکاح حمزه و شداد بود « سَلمي » ( بنت عُمَيس ) بود، نه « اَسما » خواهر سلمي (18).
طَبرسي ( م 548 هـ ) در اعلام الوري مي گويد:
و يحيي، مادرش اَسماي خَثعَمي ( دختر عُمَيس ) است. يحيي- پيش از پدرش= در کودکي از دنيا رفت (19).
نيز وي، در تاج المواليد مي نگارد:
و يحيي که مادرش اَسماي خَثعَمي ( بنت عُمَيس ) است (20).
کاتب بغدادي (م 567 هـ) در تاريخ الأئمه مي نويسد:
براي علي از اَسماي خَثعَمي ( بنت عُمَيس ) « يحيي » زاده شد (21).
ابن ابي الحديد (م 656هـ) در شرح نهج البلاغه مي گويد:
علي بن ابي طالب با اَسما ازدواج کرد. اَسما، براي او « يحيي بن علي » را به دنيا آورد. در آن هيچ اختلافي نيست (22).
نووي ( م 676 هـ ) در تهذيب الأسما مي نگارد:
اَسما ( دختر عُمَيس )... براي علي، يحيي را زاييد (23).
علامه حلي (م 726 هـ) در المستجاد من الإرشاد مي گويد:
و يحيي، مادرش اَسماي خَثعَمي ( خداي از او خشنود باد ) مي باشد (24).
مرتضي زيدي ( م 740 هـ ) در البحر الزخار هنگام ذکر اولاد امام علي (عليه السّلام) مي نويسد:
پس از آن يحيي است، مادرش اَسما ( بنت عُمَيس ) مي باشد. يحيي در خردسالي از دنيا رفت (25).
صالحي شامي ( م 942 هـ ) در سبل الهدي و الرشاد مي نگارد:
َاَسما ( بنت عُمَيس ) زن جعفر بود، براي او عبدالله و محمد و عون را زاييد. سپس جعفر رحلت کرد و ابوبکر، جايگزين او در همسري اَسما گشت. اَسما براي ابوبکر « محمد » را به دنيا آورد. سپس از آن ابوبکر مُرد و علي بن ابي طالب، به جاي او شوهر اَسما شد. اَسما، براي علي « يحيي » را زاييد (26).
وي در جاي ديگر مي نويسد:
يحيي در کودکي از دنيا رفت (27).
همه ي اين گزارش ها، تأکيد دارند بر اينکه « اَسما » ( دختر عُمَيس ) براي امام علي (عليه السّلام) « يحيي » را به دنيا آورد و در اين امر، هيچ اختلافي وجود ندارد. اختلاف، در وجود دو فرزند ديگر از اَسما، براي علي است.

فرزندان ديگر امام علي (عليه السّلام) از اَسما

يعقوبي ( م 292 هـ ) در کتاب تاريخش مي نويسد:
و عثمان اصغر (28) و يحيي، مادرشان اَسماي خَثعَمي ( دختر عُمَيس ) است (29).
کوفي ( م 300 هـ ) در مناقب الإمام امير المومنين مي نگارد:
و يحيي و عون، دو فرزند علي اند. مادرشان اَسما، بنت عُمَيس بن نُعمان بن کعب مي باشد (30).
ابن شهر آشوب ( م 588هـ ) در مناقب آل ابي طالب مي گويد:
از اَسماي خَثعَمي ( دختر عُمَيس ) يحيي و محمد اصغر به دنيا آمد؛ و گفته اند: اَسما، عون را براي امام علي (عليه السّلام) به دنيا آورد و « محمد اصغر » از اُم ولد زاده شد (31).
ابن عبدالبر در الاستيعاب مي نويسد:
ابن کلبي، آورده که مادر « عون » اَسماء بنت عُمَيس مي باشد، احدي جز او اين را نگفته است (32).
ابن جوزي ( م 597 هـ ) در المنتظم مي گويد:
سپس اَسما، بعد از ابوبکر، با علي بن ابي طالب ازدواج کرد، و براي آن حضرت، يحيي و عون را به دنيا آورد (33).
ابن بطريق ( م 600 هـ ) در العمدة مي نگارد:
يحيي و عبيدالله [ از فرزندان امام علي (عليه السّلام) از ] اَسماي خَثعَمي ( بنت عُمَيس ) است (34).
ابن حاتم عاملي ( م 664هـ ) در الدر النظيم مي نويسد:
علي، از اَسماي خَثعَمي- دختر عُمَيس- يحيي و عون را دارا شد (35).
احمد بن عبدالله طبري ( م 694 هـ ) در ذخائر العقبي مي گويد:
محمد اصغر، با حسين کشته شد؛ مادرش ام ولد بود.
يحيي و عون [ از پسران امام علي (عليه السّلام) است ] مادرشان اَسما- دختر عُمَيس- است. آن دو، دو برادر مادري بني جعفرند و دو برادر مادري محمد بن ابي بکر (36).
وي، در جاي ديگر- درباره ي فرزندان جعفر- مي نويسد:
جعفر، سه فرزند داشت: عبدالله ( که کنيتش نيز عبدالله بود ) محمد و عون، که همه شان در سرزمين « حبشه » زاده شدند ( دار قُطني و ابو عمر و بَغَوي، اين سخن را آورده اند ) مادر آنها اَسما- بنت عُمَيس- است و برادران مادري شان، محمد بن ابي بکر و يحيي بن علي بن ابي طالب (37).
ذَهَبي ( م 748 هـ ) در سير أعلام النُّبلاء سخن واقدي را حکايت مي کند که گفت:
سپس اَسما، با علي ازدواج کرد و براي او « يحيي » و « عون » را به دنيا آورد (38).
زَرَندي ( م 750 هـ ) در نظم درر السِمطين مي نويسد:
با حسين از برادران و پسرانش و فرزندان برادرش حسن و از اولاد جعفر و عقيل، 19 نفر به قتل رسيدند... و از اولاد عبدالله بن جعفر، دو نفر به نام عون و محمد (39).
ابن صباغ مالکي ( م 855 هـ ) در الفصول المهمه مي نگارد:
از فرزندان « علي » يحيي و عون اند، مادرشان اَسماي خَثعَمي- دختر عُمَيس- است (40).
ابن دمشقي ( م 871 هـ ) در جواهر المطالب مي گويد:
و نيز امام علي با اَسماي خَثعَمي ( بنت عُمَيس ) ازدواج کرد. اَسما، براي آن حضرت، يحيي و محمد اصغر را زاييد که نسلي از آن دو برجاي نماند.
واقدي مي گويد: اَسما، براي امام علي، محمد اصغر را به دنيا آورد که با حسين کشته شد (41).
عاصمي ( م 1111 هـ ) در سِمط النجوم العوالي مي نويسد:
و يحيي و عون [ از فرزندان علي اند ] مادرشان اَسماي خَثعَمي- بنت عُمَيس- است (42)
شوشتري- به سندش- از مدائني نقل مي کند که گفت:
مردي از بني اَبانِ بن دارم، محمد اصغر را به قتل رساند؛ لعنت خدا بر قاتل او باد (43).
به نظر مي رسد وجود نام « محمد » و « عون » در ميان اولاد امام علي (عليه السّلام) از اَسما ( بنت عُمَيس ) به وجود اين دو اسم در ميان فرزندان همسر اول اَسما « جعفر بن ابي طالب » برمي گردد، و نيز وجودِ اسم « محمد » در ميان فرزندان اَسما از ابوبکر.
توضيح مطلب، چنين است: اَسما- دختر عُمَيس- پس از دو شوهر، با امام علي (عليه السّلام) ازدواج کرد؛ اول شوهر وي، جعفر بن ابي طالب است که براي او « محمد » و « عون » را به دنيا آورد، و شوهر دوم اَسما، ابوبکر بود که از او « محمد » را زاييد.
بنابراين، بعيد نمي باشد که اين امر بر مورخان و نسب شناسان، خلط و اشتباه شده است و « محمد » و « عون » ( دو پسر اَسما از جعفر را ) (44) به همسرش امام علي (عليه السّلام) نسبت داده اند؛ چرا که آن دو، پسر خوانده ها و فرزندان برادرش بودند و امام علي (عليه السّلام) براي آن دو، به منزله ي پدر به شمار مي آمد. از اين رو، به محمد يا عَون ( دو فرزند جعفر ) محمد يا عون فرزند علي گفته اند؛ زيرا امام علي (عليه السّلام) به دو معنا براي آنها پدر بود؛ شوهر مادرشان و عموي آنها دانسته مي شد. و احتمال مي رود که اين دو اسم- با هم- براي دو فرزند جعفر و براي دو فرزند امام علي (عليه السّلام) وجود داشته باشد. از آنجا که بيشتر مورخان، پسري براي امام علي (عليه السّلام) از اَسما را به اسم « محمد » يا « عون » نمي پذيرند، بايد به احتمال اول قائل شد وگرنه، وجود آن در اولاد امام علي (عليه السّلام) و غير آن حضرت، بعيد به نظر نمي آيد.

پي نوشت ها :

1- صفة الصفوة 61:2؛ سير اعلام النُبلاء 282:2.
2- نگاه کنيد به، الآحاد و المثاني 276:1، حديث 363؛ المعجم الکبير 108:2، حديث 1469-1470؛ المقنع ( صدوق ): 139؛ وسائل الشيعه 52:8، حديث7.
3- الاستيعاب 1784:4 و 1861 و 1915؛ تهذيب الأسماء 599:2.
4- الاستيعاب 1784:4 و 1861 و 1915؛ تهذيب الأسماء 599:2.
5- بنگريد به، مقاتل الطالبيين: 11-12.
6- الاستيعاب 881:2.
7- سير اعلام النُبلاء 283:2.
8- محمد بن جعفر بن ابي طالب و محمد بن علي بن ابي طالب.
9- صحيح بخاري 1946:4؛ صحيح مسلم 1946:4، المصنف ( ابن ابي شبيه ) 351:7.
10- الوافي بالوفيات 34:9.
11- الدر النظيم: 411.
12- سوره ي زمر (39) آيه ي 74.
13- المستطرب ( ابشيهي ) 577:2.
14- تاريخ اهل البيت: 95.
15- الهداية الکبري: 95.
16- مروج الذهب 300:2.
17- الإرشاد 354:1.
18- الاستيعاب 1785:4.
19- اعلام الوري 396:1.
20- تاج المواليد: 18-19.
21- تاريخ الأئمه: 16.
22- شرح نهج البلاغه:16.
23- تهذيب الأسماء 599:2.
24- المستجادا من الإرشاد: 139-140.
25- البحر الزخار 384:2.
26- سبل الهدي و الرشاد 207:11.
27- همان، ص 288.
28- يعقوبي- به تتهايي- اين قول را بيان مي دارد. نادرستي اين سخن را شهرت اسم عثمان براي پسر او البنين مي نماياند؛ چرا که امام (عليه السّلام) پس از قتل عثمان، فرزندش را که از ام البنين به دنيا آمد [ براي زنده نگه داشتن خاطره ي عثمان بن مظعون ] عثمان ناميد. اگر سخن يعقوبي درست باشد، لازم مي آيد که پسر اَسما ( بنت عُمَيس ) عثمان اکبر باشد ( نه عثمان اصغر )؛ زيرا حضرت علي (عليه السّلام) پيش از ام البنين، با اَسما ازدواج کرد.
29- تاريخ يعقوبي 213:2.
30- مناقب اميرالمؤمنين 49:2.
31- مناقب آل ابي طالب 89:3؛ بحار الانوار 91:42- 92.
32- شرح نهج البلاغه 142:16- 143.
33- المنتظم 154:5.
34- العمدة: 30.
35- الدر النظيم:430.
36- ذخائر العقبي: 116-117.
37- همان، ص 219.
38- سير اعلام النبلاء 286:2.
39- نظم درر السمطين: 218.
40- الفصول المهمه 643:1- 644.
41- جواهر المطالب 122:2.
42- سمط النجوم العوالي 74:3.
43- قاموس الرجال 25:9؛ مقاتل الطالبيين: 90-91.
44- ابن عنبه درباره ي اولاد جعفر مي گويد: آنان 8 پسر بودند؛ عبدالله، عون، محمد اکبر، محمد اصغر، حميد، حسين، عبدالله اصغر، عبدالله اکبر (مادر همه ي اينها، اَسماي خَثعَمي، بنت عُمَيس است).
محمد اکبر با عمويش، امام علي (عليه السّلام)، در صفين کشته شد؛ عون و محمد اصغر، با پسر عموشان حسين- در واقعه ي کربلا- به قتل رسيدند ( عمدة الطالب: 36 ).

منبع مقاله :
شهرستاني، سيدعلي؛ (1390)، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام) ( بن مايه ها، پيراهه ها )، ترجمه: سيد هادي حسيني، قم: انتشارات دليل ما، چاپ اول